"Chưa bao giờ đá lại sống động như vậy!"

"CHƯA BAO GIỜ ĐÁ LẠI SỐNG ĐỘNG NHƯ VẬY!"

Khi nói về hình ảnh Thánh nữ Têrêsa thành Avila trong nghệ thuật tạo hình, bất cứ ai có chút ít kiến thức lịch sử nghệ thuật phương Tây, chắc hẳn, sẽ nhớ ngay đến tác phẩm điêu khắc “Sự nhập định của Thánh Têrêsa” của Gian Lerenzo Bernini (1598-1680).

Tác phẩm này là bàn thờ Bernini thiết kế cho một điện thờ bên trong giáo đường nhỏ Santa Maria della Vittoria, ở Rôma trong khoảng thời gian từ 1647 đến 1652, dưới sự bảo trợ của Đức Hồng y Federico Baldissera Bartolomeo Cornaro (1579–1673). Tác phẩm được dâng kính Thánh nữ Têrêsa người Tây Ban Nha, một nữ tu sống ở thế kỷ XVI, người đã thuật lại những thị kiến thần bí của mình trong một cuốn sách nổi tiếng. Trong đó, ngài kể về một khoảnh khắc được nếm hưởng hoan lạc thiên đàng, khi một thiên thần của Chúa xuyên thủng tim ngài bằng mũi tên rực ánh vàng, khiến ngài tràn ngập đau đớn nhưng cũng vui sướng vô bờ.

Tác phẩm trên gian thờ

Bernini đã dám diễn tả chính thị kiến này. Ta thấy vị thánh đang được đưa lên Thiên Đàng trên một đám mây, về phía những luồng ánh sáng đổ xuống từ trên cao dưới dạng những tia màu vàng. Ta thấy thiên thần Chúa dịu dàng tiến gần ngài, và vị thánh ngất đi trong cảm xúc mê li. Nhóm nhân vật này được xếp đặt để cho ta cảm giác dường như chúng dừng lại trên không trung trong bộ khung huy hoàng của điện thờ và tiếp nhận ánh sáng từ một cửa sổ vô hình phía trên. Một du khách - vốn quen với truyền thống nghệ thuật Bắc Âu - nghiêm nghị nhận định: thoạt nhìn có thể thấy rằng toàn thể bố cục này đã sử dụng quá nhiều hiệu quả sân khấu, và cả nhóm nhân vật đã tỏ ra xúc cảm quá độ. Dĩ nhiên điều này thuộc về vấn đề sở thích và quá trình giáo dục, nên thiết tưởng chẳng lợi ích gì để phải tranh cãi. Nhưng nếu ta chấp nhận rằng: một tác phẩm nghệ thuật tôn giáo - như điện thờ của Bernini - có thể sử dụng một cảnh chính đáng để khơi gợi những cảm xúc hân hoan đầy sốt mến và những hứng khởi thần bí cuồng nhiệt mà nhà nghệ sĩ Baroque nhắm đến, ta phải đồng ý rằng Bernini đã đạt được mục đích này một cách kiệt xuất.

Ông đã chủ tâm gạt bỏ mọi dè giữ, và đưa ta tới một cao độ cảm xúc mà các nghệ sĩ cho tới lúc đó vẫn né tránh. Nếu ta so sánh gương mặt vị thánh đang ngất trí với bất kỳ tác phẩm nào của những thế kỷ trước đó, ta thấy Bernini đã đạt tới một cường độ diễn tả vẻ mặt mà nghệ thuật chưa bao giờ thử nghiệm.

Ảnh đặc tả chân dung nhân vật

Về khả năng diễn tả nét mặt, có lẽ không ai qua nổi Bernini. Ông dùng nó, như Rembrandt sử dụng hiểu biết sâu sắc của mình về hành vi con người, để đem lại cho những kinh nghiệm tôn giáo của ông cái dáng vẻ hữu hình.

Ngay cách xử lý các nếp áo của Bernini vào thời ấy cũng hoàn toàn mới. Thay vì để chúng xuôi xuống một cách đạo mạo theo các kiểu cổ điển cố hữu, ông cho chúng vặn và xoay hầu gia tăng hiệu quả phấn khích và chuyển động. Chẳng mấy chốc, toàn châu Âu đã mô phỏng theo cách xử lý này.

Với tác phẩm này, Bernini được xem là bậc thầy của nghệ thuật truyền thần và của lối trang trí hoa mỹ.

Ngày nay, để đánh giá đúng những bức điêu khắc như “Sự nhập định của Thánh Têrêsa” của Gian Lerenzo Bernini, cần phải đặt tác phẩm trên cái bối cảnh tạo ra chúng, cái bối cảnh huy hoàng, ngất ngây nơi các giáo đường kiểu Baroque!

Nguyên Hưng

(trích từ bài đã in trong sách "Nghệ thuật Công giáo", tập 1, in năm 2011)